قیاس جدلیقیاس جدلی، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای استدلال قیاسی مؤلَّف از مسلمات و مشهورات است. ۱ - توضیح اصطلاحقیاس، به لحاظ ماده، به قیاس برهانی، جدلی، خطابی، مغالطی و شعری تقسیم می‌شود و از طرف دیگر، جدل به لحاظ صورت، به قیاس جدلی، استقرای جدلی و تمثیل جدلی منقسم می‌گردد. بنابراین قیاس جدلی، حجتی است که صورت آن قیاس، و ماده آن همان مواد جدل یعنی مسلمات (قضایایی که سائل در مقابل مجیب به کار می‌برد) و مشهورات (قضایایی که مجیب به عنوان جواب از سوال سائل به کار می‌رود) باشد. ۲ - صناعت جدلبعضی قیاس جدلی را به عنوان یک صناعت شمرده و چنین تعریف نموده‌اند: قیاس جدلی یک صناعت علمی است که انسان را به حسب امکان بر اقامه حجت و دلیل از مقدمات مسلمه و مشهوره بر هر مطلوبی که بخواهد و بر محافظت هر وضعی که پیش آید آن هم بر وجهی که هیچ تناقضی به او متوجه نشود قادر می‌سازد. پس گاهی مراد از قیاس جدلی، ملکه و توانایی به کار گیری این نوع از حجت است، و گاهی نفس استدلالِ ترکیب یافته از مسلمات یا مشهورات که به صورت قیاس بوده و بر اساس قواعد و اصول جدل، و به غایت الزام و افحام خصم تنظیم شده، مورد نظر است. [۵]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۱۳.
[۶]
ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۲۳۴.
۳ - مشهورات به‌کار رفته در جدلقضایای مشهورات که در جدل استعمال می‌شوند بر دو نوع هستند. بعضی از مشهورات، مطلق و عام بوده و از شهرت نزد عموم برخوردار هستند، و برخی دیگر نزد طایفه‌ای خاص اشتهار دارند. قیاس جدلی به اعتبار این دو دسته مشهورات، به قیاس جدلی مطلق و غیر مطلق (مقیّد) تقسیم می‌شود. قیاس جدلی مطلق آن است که از مشهورات عام و مطلق استفاده تشکیل شده است، و قیاس جدلی مقیّد آن است که از مشهورات محدود و غیر عام تشکیل شده باشد. [۷]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۱۰۸.
[۸]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۱۱۲.
[۹]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۵۱.
[۱۰]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۷۶.
[۱۱]
ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معیار العلم في فن المنطق، ص۱۶۱.
۴ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معيار العلم في فن المنطق. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. ۵ - پانویس
۶ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاس جدلی»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۳۰. |